ماجرای دوات و قلم

تاریخ صدر اسلام
شخصیت‌ها
	پیامبر اسلام(ص) • ابوطالب • حضرت خدیجه(س) • حضرت علی (ع) • حضرت فاطمه(س); حمزة بن عبدالمطلب • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد بن عمرو • جعفر بن ابی‌طالب • بلال حبشی; ابوبکر • عمر بن خطاب • عثمان بن عفان;
جنگ‌ها: غزوه‌ها و سریه‌ها
	جنگ بدر • جنگ احد • غزوه بنی‌نضیر • غزوه خندق • غزوه بنی‌قریظه • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • فتح مکه • غزوه تبوک • •
شهرها و مکان‌ها
	مکه • شعب ابی‌طالب • مدینه • طائف • مسجد قبا • مسجدالنبی • سقیفه بنی‌ساعده • خیبر • قبرستان بقیع
حوادث
	بعثت • هجرت به حبشه • لیلة المبیت • هجرت به مدینه • صلح حدیبیه • حجة الوداع • واقعه غدیر • سقیفه • سپاه اسامه
مفاهیم مرتبط
	اسلام • انصار • مهاجرین • تشیع • حج • قریش • بنی‌هاشم • بنی امیه • جاهلیت
	; ; ;

ماجرای دوات و قلم یا دَوات و قِرْطاس، اشاره است به قلم و دوات خواستن پیامبر(ص) در بستر بیماری، برای نوشتن وصیتی به مسلمانان که پس از وی گمراه نشوند. بنابر روایات، این درخواست پیامبر، با مخالفت عمر بن خطاب مواجه شده که با گفتن جمله «این مرد هذیان می‌گوید»، مانع از نوشتن سفارش پیامبر می‌شود. واکنش خلیفه دوم بر خلاف برخی از آیات قرآن دانسته شده و انتقاد برخی از نویسندگان مسلمان را در پی داشته است.

این واقعه -که از آن به مصیبت بزرگ یا فاجعه روز پنج‌شنبه یاد شده- در منابع روایی و تاریخی شیعه و سنی نقل شده است. از نظر شیعیان، پیامبر(ص) اراده داشت بر جانشینی امام علی(ع) پس از خود تأکید کند.

شرح ماجرا

بنابر منابع تاریخی و روایی، هنگامی که پیامبر اسلام در آخرین روزهای حیات خود(در ۲۵ صفر سال ۱۱ هجری) در بستر بیماری بود قلم و دواتی خواست تا سفارشی بنویسد که مانع گمراهی مسلمانان پس از خود شود. این خواسته، با مخالفت یکی از حاضران مواجه شد و وصیت پیامبر ناگفته ماند. یکی از حاضران گفت: پیامبر هذیان می‌گوید و کتاب خدا ما را بس است. سپس میان اصحاب اختلاف افتاد. پیامبر با مشاهده اختلاف اصحاب از آنان خواست از نزد او بروند. بیشتر منابع شخص مخالفت‌کننده با پیامبر را، خلیفه دوم معرفی کرده‌اند اما برخی منابع به نام وی اشاره نکرده‌اند.

بنابر نظر علمای شیعه، پیامبر(ص) می‌خواست با حدیث دوات بر جانشینی امام علی(ع) پس از خود تأکید کند. اما برخی از حاضران به این امر پی بردند و مانع آن شدند. خلیفه دوم نیز در گفت‌وگویی که میان او و ابن عباس نقل شده، تصریح می‌کند که: پیامبر(ص) در بیماری‌اش می‌خواسته نام علی(ع) را برای خلافت پس از خویش به زبان بیاورد ولی من از روی دل‌سوزی نسبت به اسلام و حفظ آن، مانع شدم. عمر درادامه سخنش به کعبه سوگند یاد کرده که حتی اگر پیامبر(ص) این کار را می کرد نه تنها قریش نمی پذیرفت که تمام عرب از همه جا بر او می شوریدند. و نیز ادعا کرده که چون او از نیت قلبی پیامبر آگاه شده از اقدام بر این کار خودداری کرده است.

بر اساس نقل ابن عباس که در صحیح بخاری آمده است این واقعه در روز پنج‌شنبه رخ داده است و به همین مناسبت آن را رزیه یوم الخمیس یا فاجعه روز پنج‌شنبه می خوانند.ابن ابی الحدید شارح سنی مذهب و مشهور نهج البلاغه از ابن عباس نقل کره که همواره می گفته که مصیبت بزرگ و تمام مصیبت در همین بود که نگذاشتند پیامبر(ص) برای مردم آنچه را در نظر داشت بنویسد.سید بن طاووس نقل کرده که ابن عباس همواره برای حادثه روز پنج شنبه آن‌چنان می‌گریست که سنگ ریزه‌های پیرامونش را مرطوب می‌کرد و می‌گفت مصیبت بزرگ این بود که مانع نوشتن پیامبر(ص)شدند.

منابع

این ماجرا با جزئیات و عبارات متفاوتی در منابع روایی و تاریخی شیعه و سنی آمده شده است. کتاب‌های صحیح بخاری، صحیح مسلم، مسند احمد، سنن بیهقی و طبقات ابن سعد از منابع اهل سنت، الارشاد و اوائل المقالات الغیبة نعمانی و المناقب ابن شهر آشوب از منابع شیعی آمده است.

موضع‌گیری‌ها

موضع شیعه

علمای شیعه این ماجرا را از مصیبت‌های بزرگ دانسته‌اند، زیرا مانع از آن شد که وصیت پیامبر برای جلوگیری از گمراهی مسلمانان نوشته شود. در برخی از نقل‌های روایت در منابع اهل سنت نیز آمده است که ابن عباس جلوگیری از نوشتن وصیت پیامبر را مصیبتی بزرگ می‌خواند. در متون عربی از این واقعه به رزیه یوم الخمیس (ماجرای روز پنج شنبه) یاد می‌شود.

شرف الدین عاملی در المراجعات، با توجه به آیات قرآن کریم، چند ایراد بر عمر بن خطاب در این ماجرا وارد کرده است از جمله:

پیروی نکردن از دستور رسول خدا(ص) و مخالفت با او.
اظهار اینکه گویا عمر از پیامبر(ص) نسبت به خواص قرآن و فواید آن داناتر است.
نسبت دادن هذیان‌گویی به پیامبر(ص).

از نظر شیعه، این برخورد عمر بن خطاب، بر خلاف بسیاری از آیات قرآن است؛ از جمله:

وَمَا آتَاکمُ الرَّ‌سُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکمْ عَنْهُ فَانتَهُوا (ترجمه: و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید)
مَا ضَلَّ صَاحِبُکمْ وَمَا غَوَیٰ ﴿۲﴾ وَمَا ینطِقُ عَنِ الْهَوَیٰ ﴿۳﴾ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْی یوحَیٰ ﴿۴﴾ (ترجمه: [که‌] یار شما نه گمراه شده و نه در نادانی مانده(۲) و از سر هوس سخن نمی‌گوید.(۳) این سخن به جزوحیی که وحی می‌شود نیست.(۴))

همچنین سید عبدالحسین شرف الدین آورده است که عبارت «قد غلب علیه الوجع»، تصرف محدثان اهل سنت برای تهذیب عبارت است تا زشتی عبارت را کم کرده باشند.

موضع اهل سنت

عده‌ای از علمای اهل سنت درصدد توجیه این ماجرا برآمده‌اند از جمله:

بعضی این روایت را ضعیف و غیر معتبر دانسته‌اند در حالی که در صحیح بخاری و مسلم آمده است.
برخی، عبارت «هجر» را به معنای ترک کردن گرفته و گفته‌اند منظور عمر این بوده که پیامبر ما را ترک می‌کند.
سخن عمر، استفهام انکاری بوده یعنی پیامبر هذیان نمی‌گوید.
سخن عمر درباره کافی بودن قرآن (و بی‌نیازی از وصیت پیامبر)، نشانه دقت‌نظر اوست.
در برخی نقل‌ها، گوینده عبارت مشخص نیست و به صورت جمع بیان شده است.

سبب انصراف پیامبر از نگارش

به باور برخی از عالمان شیعه، دلیل اینکه پیامبر(ص) از نگارش وصیت منصرف شد، همان سخنی بوده که در مقابلش گفته شد؛ زیرا دیگر اثری برای نوشتن آن نامه باقی نمی‌ماند، جز اختلاف پس از درگذشت پیامبر(ص). بر این اساس، اگر پیامبر توصیه مذکور را مکتوب می‌کرد، ممکن بود باز هم گفته شود که این نوشته هذیان است.

جستارهای وابسته

حسبنا کتاب الله

پانویس

↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۷، ج۴، ص۶۶، ج۵، ص۱۳۷-۱۳۸، ج۷، ص۹؛ مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۵-۷۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۵.
↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۴۵؛ بیهقی، السنن الکبری، دارالفکر، ج۹، ص۲۰۷.
↑ شرف الدین، المراجعات، المجمع العالمی لاهل البیت، ص۵۲۷.
↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸ق، ج۱۲، ص ۲۰-۲۱.
↑ بخاری، صحیح بخاری، نشر دار طوق النجاه، ج۴، ص۶۹، حدیث ۳۰۵۳
↑ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۵۵، طهرانی، محمدحسین، امام شناسی، ج۱، ص۲۲۷.
↑ سیدبن طاووس،کشف المحجه لثمرة المهجه، ج۱۷ ص۶۵.
↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۷، ج۴، ص۶۶، ج۵، ص۱۳۷-۱۳۸، ج۷، ص۹.
↑ مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۵-۷۶.
↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۴۵.
↑ بیهقی، السنن الکبری، دارالفکر، ج۹، ص۲۰۷.
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۵.
↑ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۸۴.
↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، الموتمر العالمی، ص۴۰۶.
↑ نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۹ق، ص۸۱-۸۲.
↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، علامه، ج۱، ص۲۳۶.
↑ جوهری، مقتضب الأثر، مکتبة الطباطبائی، ص۳.
↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۵، ص۱۳۷-۱۳۸؛مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.
↑ شرف الدین، المراجعات، المجمع العالمی لاهل البیت، ص ۵۲۶.
↑ شرف الدین، المراجعات، المجمع العالمی لاهل البیت، ص۵۲۰-۵۲۱.
↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۱۰۵.
↑ قرطبی، المفهم لما اشکل من تخلیص کتاب مسلم، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۵۶۰.
↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۹۷ق، ج۸، ص۱۳۳.
↑ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۱۸۳.
↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، دار الکتب، ج۳، ص۳۲۰.
↑ شرف الدین، المراجعات، المجمع العالمی لاهل البیت، ص۵۲۷.

↑
منابع درخواست پیامبر را با عبارت‌های مختلفی نقل کرده‌اند از جمله:
- ائتونی بدواة و کتف أکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعده أبدا؛ دوات و استخوان کتفی بیاورید تا نوشته‌ای برای‌تان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید.(مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۸۴؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۶۶؛ مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.)
- هلُمّ اکتب لکم کتابا لا تضلون بعده؛ بیایید تا نوشته‌ای برای‌تان بنویسم که پس از آن گمراه نشوید.(مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.)
- ائتونی بدواة وصحیفة أکتب لکم کتابا لا تضلوا بعده أبدا؛ دوات و صحیفه‌ای بیاورید تا نوشته‌ای برای‌تان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید.(ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۲۴۲.)
- ائتونی بالکتف والدواة أکتب لکم کتابا لا تضلوا بعده أبدا.(ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۲۴۳.)
↑
واکنش خلیفه دوم با عبارت های مختلفی گزارش شده است از جمله:
- إن نبی الله لیهجر؛ پیامبر خدا هذیان می‌گوید.(ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۱۸۷.)
- إن رسول الله یهجر؛ رسول خدا هذیان می‌گوید.(مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.)
- ان الرجل لیهجر؛ این مرد هذیان می‌گوید.(اربلی، کشف الغمة، الشریف الرضی، ج۱، ص۴۰۲؛ ابن تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۱۹.)
- أهجر رسول الله؟؛ آیا رسول خدا هذیان گفت؟(ابن تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۲۴.)
- ما شأنه؟ أهجر؟ استفهموه؛ او را چه شده؟ آیا هذیان گفت؟ از او بپرسید.(رک: بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۹؛ نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص ۹۳.)
- إنّ النّبی قد غلب علیه (غلبه) الوجع و عندکم القرآن حسبنا کتاب الله؛ درد بر رسول خدا غالب شده، قرآن نزد شماست و کتاب خدا ما را بس است.(رک:بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۹، ج۷، ص۱۲۰؛ نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص۹۰.)
↑ فمنعتُ من ذلك إشفاقا و حيطة على الإسلام لا و ربّ هذه البنية لا تجتمع عليه قريش أبدا و لو ولّيها لانتقضت عليه العرب من أقطارها
↑ وقد كان عبد الله بن عباس يبكي حتى تبل دموعه الحصى من هول ذلك المقام وما فسد بذلك من الاسلام، ويقول إن الرزية كل الرزية ما حال بين رسول الله وبين كتابه صلى الله عليه وآله.

منابع

ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، محقق محمد ابوالفضل ابراهیم،‌ بیروت، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ق.
ابن اثیر، علی بن ابی‌کرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار الکتب.
ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة، محقق محمد رشاد سالم، ریاض، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، ۱۴۰۶ق.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۳۹۷ق.
ابن حنبل، أحمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق: شعيب الأرنؤوط - عادل مرشد، و دیگران، مؤسسه الرسالة، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند الامام احمد بن حنبل، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۲۰۰۸م.
ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، بی‌تا.
اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، قم، الشریف الرضی، بی‌تا.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
بيهقي، أحمد بن حسين، دلائل النبوة، تحقیق: عبد المعطي قلعجي، بيروت، دار الكتب العلمية - دار الريان للتراث، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
جوهری، احمد بن محمد، مقتضب الاثر فی نص الائمة اثنی عشر، محقق لطف الله صافی، قم، مکتبة الطباطبائی، بی‌تا.
شرف الدین العاملی، عبدالحسین، المراجعات، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، بی تا.
شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، محقق ابراهیم انصاری زنجانی، قم، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، بی‌تا.
شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشادفی معرفة حجج الله علی العباد،‌قم، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۳۷۲ش.
قرطبی، احمد بن عمر، المفهم لما اشکل من تخلیص کتاب مسلم، تحقیق:‌محیی الدین دیب میستو و دیگران، دمشق، دار ابن کثیر، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۳۹۹ق.
نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
نیسابوری، مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح (صحیح مسلم)، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

[3] بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۷، ج۴، ص۶۶، ج۵، ص۱۳۷-۱۳۸، ج۷، ص۹؛ مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۵-۷۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۵.

[4] ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۴۵؛ بیهقی، السنن الکبری، دارالفکر، ج۹، ص۲۰۷.

[5] شرف الدین، المراجعات، المجمع العالمی لاهل البیت، ص۵۲۷.

[6] ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۸ق، ج۱۲، ص ۲۰-۲۱.

[8] بخاری، صحیح بخاری، نشر دار طوق النجاه، ج۴، ص۶۹، حدیث ۳۰۵۳

[9] شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۵۵، طهرانی، محمدحسین، امام شناسی، ج۱، ص۲۲۷.

[10] سیدبن طاووس،کشف المحجه لثمرة المهجه، ج۱۷ ص۶۵.

[12] بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۷، ج۴، ص۶۶، ج۵، ص۱۳۷-۱۳۸، ج۷، ص۹.

[13] مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۵-۷۶.

[14] ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۴۵.

[15] بیهقی، السنن الکبری، دارالفکر، ج۹، ص۲۰۷.

[16] ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۵.

[17] شیخ مفید، الإرشاد، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۸۴.

[18] شیخ مفید، اوائل المقالات، الموتمر العالمی، ص۴۰۶.

[19] نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۹ق، ص۸۱-۸۲.

[20] ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، علامه، ج۱، ص۲۳۶.

[21] جوهری، مقتضب الأثر، مکتبة الطباطبائی، ص۳.

[22] بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۵، ص۱۳۷-۱۳۸؛مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.

[23] شرف الدین، المراجعات، المجمع العالمی لاهل البیت، ص ۵۲۶.

[24] شرف الدین، المراجعات، المجمع العالمی لاهل البیت، ص۵۲۰-۵۲۱.

[25] ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۱۰۵.

[26] قرطبی، المفهم لما اشکل من تخلیص کتاب مسلم، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۵۶۰.

[27] ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۹۷ق، ج۸، ص۱۳۳.

[28] بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۱۸۳.

[29] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، دار الکتب، ج۳، ص۳۲۰.

[30] شرف الدین، المراجعات، المجمع العالمی لاهل البیت، ص۵۲۷.

[1] منابع درخواست پیامبر را با عبارت‌های مختلفی نقل کرده‌اند از جمله:
ائتونی بدواة و کتف أکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعده أبدا؛ دوات و استخوان کتفی بیاورید تا نوشته‌ای برای‌تان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید.(مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۸۴؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۶۶؛ مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.)

هلُمّ اکتب لکم کتابا لا تضلون بعده؛ بیایید تا نوشته‌ای برای‌تان بنویسم که پس از آن گمراه نشوید.(مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.)

ائتونی بدواة وصحیفة أکتب لکم کتابا لا تضلوا بعده أبدا؛ دوات و صحیفه‌ای بیاورید تا نوشته‌ای برای‌تان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید.(ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۲۴۲.)

ائتونی بالکتف والدواة أکتب لکم کتابا لا تضلوا بعده أبدا.(ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۲۴۳.)

[28] ائتونی بدواة و کتف أکتب لکم کتابا لا تضلّوا بعده أبدا؛ دوات و استخوان کتفی بیاورید تا نوشته‌ای برای‌تان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید.(مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۸۴؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۶۶؛ مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.)

[29] هلُمّ اکتب لکم کتابا لا تضلون بعده؛ بیایید تا نوشته‌ای برای‌تان بنویسم که پس از آن گمراه نشوید.(مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.)

[30] ائتونی بدواة وصحیفة أکتب لکم کتابا لا تضلوا بعده أبدا؛ دوات و صحیفه‌ای بیاورید تا نوشته‌ای برای‌تان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید.(ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۲۴۲.)

[31] ائتونی بالکتف والدواة أکتب لکم کتابا لا تضلوا بعده أبدا.(ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۲۴۳.)

[2] واکنش خلیفه دوم با عبارت های مختلفی گزارش شده است از جمله:
إن نبی الله لیهجر؛ پیامبر خدا هذیان می‌گوید.(ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۱۸۷.)

إن رسول الله یهجر؛ رسول خدا هذیان می‌گوید.(مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.)

ان الرجل لیهجر؛ این مرد هذیان می‌گوید.(اربلی، کشف الغمة، الشریف الرضی، ج۱، ص۴۰۲؛ ابن تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۱۹.)

أهجر رسول الله؟؛ آیا رسول خدا هذیان گفت؟(ابن تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۲۴.)

ما شأنه؟ أهجر؟ استفهموه؛ او را چه شده؟ آیا هذیان گفت؟ از او بپرسید.(رک: بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۹؛ نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص ۹۳.)

إنّ النّبی قد غلب علیه (غلبه) الوجع و عندکم القرآن حسبنا کتاب الله؛ درد بر رسول خدا غالب شده، قرآن نزد شماست و کتاب خدا ما را بس است.(رک:بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۹، ج۷، ص۱۲۰؛ نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص۹۰.)

[33] إن نبی الله لیهجر؛ پیامبر خدا هذیان می‌گوید.(ابن سعد، الطبقات الکبری، دارالصادر، ج۲، ص۱۸۷.)

[34] إن رسول الله یهجر؛ رسول خدا هذیان می‌گوید.(مسلم، صحیح مسلم، دارالفکر، ج۵، ص۷۶.)

[35] ان الرجل لیهجر؛ این مرد هذیان می‌گوید.(اربلی، کشف الغمة، الشریف الرضی، ج۱، ص۴۰۲؛ ابن تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۱۹.)

[36] أهجر رسول الله؟؛ آیا رسول خدا هذیان گفت؟(ابن تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۲۴.)

[37] ما شأنه؟ أهجر؟ استفهموه؛ او را چه شده؟ آیا هذیان گفت؟ از او بپرسید.(رک: بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۹؛ نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص ۹۳.)

[38] إنّ النّبی قد غلب علیه (غلبه) الوجع و عندکم القرآن حسبنا کتاب الله؛ درد بر رسول خدا غالب شده، قرآن نزد شماست و کتاب خدا ما را بس است.(رک:بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۹، ج۷، ص۱۲۰؛ نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص۹۰.)

[7] فمنعتُ من ذلك إشفاقا و حيطة على الإسلام لا و ربّ هذه البنية لا تجتمع عليه قريش أبدا و لو ولّيها لانتقضت عليه العرب من أقطارها

[11] وقد كان عبد الله بن عباس يبكي حتى تبل دموعه الحصى من هول ذلك المقام وما فسد بذلك من الاسلام، ويقول إن الرزية كل الرزية ما حال بين رسول الله وبين كتابه صلى الله عليه وآله.

حضرت محمد صلی الله علیه و آله
نسب	عبدالله • آمنه • عبدالمطلب • هاشم بن عبدمناف • عبدمناف
زندگی	دارالندوه • حلف الفضول • حجر الاسود • تحنث • مبعث • فترت وحی • شعب ابی‌طالب • هجرت • حلف‌ المطیبین • مباهله
همسران	خدیجه • سوده • عایشه • حفصه • زینب دختر خزیمه • ام‌حبیبه • ام سلمه • زینب دختر جحش • ماریه قبطیه • جویریه • صفیه • میمونه
فرزندان	فاطمه • قاسم • زینب • رقیه • ام کلثوم • عبدالله • ابراهیم
صحابه‎	امام علی • خدیجه • فاطمه • ابوطالب • امام حسن • امام حسین • حمزه • جعفر طیار • ابوذر • سلمان • مقداد • یاسر• سمیه • عمار • ابوبکر • عمر • عثمان • جابر ←
احادیث	خطبه غدیر • حدیث یوم الدار • حدیث دوازده خلیفه • حدیث ثقلین • حدیث منزلت • حدیث لوح • حدیث قاروره‌ • حدیث کساء • حدیث سفینه • حدیث طیر • حدیث رایت • حدیث مدینة العلم • حدیث لولاک • حدیث افتراق • حدیث من مات • حدیث جابر • خطبه شعبانیه • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث قرب نوافل • حدیث شد رحال • حدیث من عرف نفسه فقد عرف ربه
دعاها	دعای جوشن کبیر • دعای مجیر • دعای یستشیر • دعاهای روزهای ماه رمضان
معجزات	قرآن • رد الشمس • شق‌القمر • شق الصدر
پیمان‌ها	دستور المدینه • بیعت عقبه • بیعت نساء • بیعت رضوان • صلح حدیبیه
غزوات	ابواء • بدر • بنی‌قینقاع • بحران • احد • حمراء‌الاسد • بنی‌نضیر • خندق • بنی‌قریظه • بنی‌مصطلق • خیبر • فتح مکه • حنین • تبوک • ←
	سنن النبی • الصحیح من سیرة النبی الاعظم • مکاتیب الرسول • پیام پیامبر • فروغ ابدیت • آنک آن یتیم نظر کرده • نهج الفصاحه ←
وابسته	سیره نبوی • احمد • آل‌یاسین • فاراقلیط • محمد رسول‌الله (فیلم) • حضرت بال • براق • حلیمه سعدیه • روضة النبی • مسجد النبی • زیارتگاه سخی • دلدل • مسجد ضرار • معراج • خصائص النبی • سد الابواب • حادثه افک • ماجرای دوات و قلم • طاق کسری • آتشکده فارس • دریاچه ساوه • افسانه غرانیق • سهو النبی • جشن میلاد پیامبر(ص) • سپاه اسامه • محمد امین • صلوات • هجرت به حبشه • ساب النبی • ماجرای کسر اصنام • پیامبر امی • بحیرا • عداس • فهرست کنیه‌ها و لقب‌های پیامبر(ص) • نضر بن حارث • زیارت خرقه شریف • ایمان پدران پیامبر • مقام محمود • جایزه بزرگ پیامبر اعظم(ص) • ستون حنانه • صحیفه ملعونه
/ /

عمر بن خطاب
فرزندان	حفصه • عبدالله بن عمر • عبیدالله بن عمر
مخالفت با پیامبر(ص)	صلح حدیبیه • ماجرای دوات و قلم • سپاه اسامه • حسبنا کتاب‌الله
عمر پس از وفات پیامبر	فتوحات • شورای شش‌نفره • ماجرای سقیفه • منع کتابت حدیث • مشاطره اموال
عمر و اهل‌بیت	ماجرای فدک • محله بنی‌هاشم • واقعه هجوم به خانه حضرت فاطمه(س) • شهادت حضرت فاطمه(س) • تشییع و تدفین حضرت فاطمه(س) • ازدواج با ام‌کلثوم • غصب خلافت
بدعت‌ها	متعه حج • ازدواج موقت • حی علی خیر العمل • الصلاة خیر من النوم • جماعت خواندن نماز تراویح
وابسته	ابوعبیده جراح • ابولؤلؤ • کعب الاحبار • عشره مبشره • فاروق • ایام محسنیه • شیخین • صحیفه ملعونه • نهم ربیع‌الاول
• •

رویدادهای قرن اول هجری قمری
عصر پیامبر ( ۱ تا ۱۱ق)	هجرت به مدینه • ازدواج حضرت علی و فاطمه • تغییر قبله • غزوات • صلح حدیبیه • عمرة القضاء • غزوه خیبر • فتح مکه • مباهله • واقعه غدیر• سریه‌ها • صحیفه ملعونه • ماجرای دوات و قلم • حسبنا کتاب الله
پس از پیامبر ( ۱۱ تا ۳۵ق)	واقعه سقیفه • واقعه هجوم به خانه حضرت فاطمه(س) • جنگ‌های رده • منع حدیث • ماجرای فدک • شهادت حضرت زهرا • جنگ قادسیه • فتح ایران • شورای شش‌نفره • ازدواج ام‌کلثوم با عمر بن خطاب • فتوحات
از ۳۵ق تا سال ۴۰ق	ماجرای قتل عثمان • سکوت ۲۵ ساله • جنگ جمل • جنگ صفین • لیلة الهریر • جنگ نهروان • ماجرای حکمیت • غارات • شهادت حضرت علی(ع)
پس از حضرت علی	جعل حدیث • صلح امام حسن • واقعه کربلا • واقعه حره • قیام توابین • قیام مختار